گزارشی کوتاه از آیین پاس‌داشت فرّ و ادب تبرستان

گزارشی کوتاه از

آیین پاس‌داشت فرّ و ادب تبرستان

 

تدوین‌کنندگان:

آقایان عادل جهان‌آرا، علیرضا صادقی امیری، سعید غلامی‌نتاج امیری

 و

بانو لیلا احمدی کمرپشتی

ستوده باد دانایی

بنا‌بر گزارش دبیرخانۀ برگزاری آیین پاسداشت فر و ادب تبرستان و سلسله‌نشست‌های تخصصی هم‌اندیشی توسعۀ حوزۀ تبری، آیین پاس‌داشت "فر و ادب و تبرستان" که از یکم تا هفتم امرداد‌ماه سال جاری در سه بخشِ نشست‌های تخصصی در حوزۀ گاه‌شماری و میراث فرهنگی-تاریخی، برگزاری جشن‌ها و آیین‌های بومی و برپایی نمایشگاه عکس و اسناد تاریخی در مجموعۀ فرهنگی و تاریخی نیاوران برگزار گردید، عصر روز چهارشنبه 7 مرداد 1394 به کار خود پایان داد.

آیین "پاسداشت فر و ادب تبرستان" در تاریخ یکم مرداد 1394 به مناسبت آغاز سال 1527 تبری با برپایی نشست تخصصی «تقویم تبری و دیلمی» از سلسله‌نشست‌های تخصصی توسعۀ حوزه تبری، با حضور  ادب‌دوستان و اساتید حوزۀ فرهنگ و هنر و تاریخ، و اعضای انجمن‌های مازنی مقیم تهران در سالن سینمای کاخ -موزۀ نیاوران آغاز شد.

 

در ابتدای برنامه، پس از شنیدن آیاتی از قرآن کریم به سبک تبری با صدای جناب آقای متین رضوانی و اجرای سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، مجری توانمند برنامه آقای دکتر موسوی چلک، به مهمانان خوشامد و خیرمقدم گفتند و سپس پیام دکتر منوچهر ستوده را به شرح زیر برای حاضران در نشست تخصصی قرائت کردند.

پس از پایان مراسم گشایش رسمی آیین پاسداشت فر و ادب تبرستان، نخستین نشست تخصصی از سلسله‌نشست‌های هم اندیشی توسعۀ حوزۀ تبری با عنوان «تقویم تبری و دیلمی»- که با هدف اهتمام به حوزه‌های اندیشه‌ای در راستای توسعۀ استان مازندران طرح‌ریزی شده است- آغاز به کار نمود.

 

نخستین مهمان این نشست تخصصی، استاد نصرالله هومند، تاریخ‌دان برجستۀ حوزۀ تبری بودند. ایشان ضمن تبریک آغاز سال تبری، دربارۀ پیشینۀ تقویم تبری سخن گفتند. استاد نصرالله هومند پژوهشگر و منجم آملی با بیان اینکه ساکنان البرزکوه در تمام ادوار تاریخ در زمینۀ 4 مجموعه عناصر فرهنگ و تمدن که شامل زبان، آیین، آداب و حکومت می‌شود، سَرآمد بوده‌اند،‌ اظهار داشتند این حرف بنده نیست، بلکه منابع متعددی گواه بر این موضوع است که تقویم یکی از میراث کهن نیاکان ما بوده است.

وی در ادامه به تاریخچۀ تقویم در ایران اشاره کرد و گفت: البته پروندۀ تاریخ تقویم در کشور ما قدری قطور و مبسوط است که نمی‌توان در یک نشست چند دقیقه‌ای یا چند ساعتی آن را تشریح کرد.

استاد هومند افزود: تقویمی که ما داریم و به نام تقویم تبری معروف است، بیشتر بر پایۀ خراج و مالیات دادن تدوین شده است، در واقع نوعی نظم‌پذیری اقتصادی و سیاسی، در پسِ این تقویم دیده می‌شود. ایرانیان در زمان ساسانیان 2 تقویم داشتند که یک تقویم سیاسی به نام پرسی یا فرسی یا فرس قدیم یزگردی بود و دیگری تقویم مهریان که براساس اختربینی و اخترطالعی تدوین شده است. تقویم تبری زمانی آغاز می‌شود که سلسلۀ ساسانیان تصمیم گرفتند البرز را تسخیر کنند. در واقع این تقویم همان تقویم خراجی است که ساسانیان مجبور بودند این بخش از ایران را بگیرند.

وی تأکید کرد: این تقویم دارای سند است،‌ آخرین زمانی که از البرزیان –بخش لاریجان- خراج می‌گرفتند تا زمان فتحعلی‌شاه قاجار، در منابع متعدد ذیل اسناد تاریخ تبری یا خراجی ثبت شده است.

استاد هومند با بیان اینکه نیاز بود که مردم برای زندگی‌شان تقویم داشته باشند، تأکید کرد: در تقویم تبری هر ماه 30 روز است و 5 روز به پتک معروف است که در ابتدای سال وجود دارد. ضمن آنکه این تقویم یکی از تقویم‌های دقیق است که در واقع نسل امروز و البرزیان باید به خود ببالند که دارای چنین تقویمی بودند و هستند. ایشان در ادامه دربارۀ چگونگی محاسبۀ ماه و سال تبری و دیلمی صحبت کردند و میان این دو تقویم مشابهت‌هایی قائل شدند.

 

در ادامۀ برنامه آقای محسن محمدزاده برای حضار موسیقی اصیل مازندرانی- لله‌وا- را اجرا کردند که مورد تشویق حضار قرار گرفت.

 

خانم دکتر پروین پورمجیدی از اساتید جوان رشتۀ فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران، عضو هیئت علمی دانشگاه ورامین و استاد مدعو واحد علوم و تحقیقات تهران، دربارۀ تقویم تبری و جشن‌های تبری سخن گفتند. ایشان با استناد به کتب تاریخی و متون اوستایی، نژاد مازندرانی‌ها را از ماریندک فرزند سام دانستند و در ادامه ضمن توضیح مختصر دربارۀ روند تقویم تبری به بحث جشن‌ها به‌ویژه جشن تیرماسیزده‌شو پرداختند و منشأء پیدایش این جشن را دو رخداد دانستند: نخست ماجرای پرتاب تیر آرش کمانگیر و پیروزی ایرانیان بر توران و دیگر نبرد الهۀ باران، تیشتر، با دیو اپوش (خشکسالی). که مورد نخست در بین عامۀ مردم توجیه بیشتری دارد، ولی به نظر می‌رسد عامل دوم منطقی‌تر باشد.  علت مصادف شدن تیرماه‌سیزده تبری با آبان ماه این است که در تقویم مازندران ماه سی روز است و در پایان سال چند روز به عنوان پنجه یا پتک داریم. از زمان خسروپرویز پتک محاسبه نشد، لذا تیرماه تبری مصادف شد با آبان ماه.

 

آقای فرهود جلالی کندلوسی، مدیرعامل مرکز فرهنگی-هنری پارپیرار، سخنران بعدی برنامه بودند که بیشتر دربارۀ رابطۀ تقویم و کار به ایراد سخن پرداختند. ایشان تأکید داشتند در فرهنگ مردم مازندران تقویم و توالی روز و شب، نقش مهمی دارد و شب مقدم بر روز است و نام‌گذاری بیشتر آیین‌ها با پسوند یا پیشوند «شو» بیانگر اهمیت این موضوع است. مبدأشناسی زمان نیز یکی از مسائلی بود که آقای جلالی مطرح کردند. وی سپس به نقش واژه‌هایی که کارکرد کار و زندگی مردم را نشان می‌دادند، اشاره کرد و گفت: در گذشته برخی از زمان‌ها یا مناسبت‌های کسب و کار نه با شمارش زمان دقیق روز و شب، بلکه بر اساس کارکرد آن بیان می‌شدند. برای مثال وقتی می‌گفتند «میرزانهار» منظورشان حدود ساعت 11ظهر بود، زیرا در این زمان بیشتر کسانی که شأن بیشتری داشتند یا کدخدا و ارباب بودند، زودتر از دیگران مشغول خوردن ناهار می‌شدند و به همین دلیل این زمان خود مبنایی برای کار و عمل شمرده می‌شد.

جلالی در ادامه مبنا و معنای برخی از ستاره‌ها مانند روشنک یا روجا، ترازی‌کا یا گل‌کا و هفت‌برارک را تشریح کرد. ایشان در ادامه به نقش فرهنگ اقوام در تثبیت زندگی و پایداری آن اشاره کردند و گفتند در دانش بومی ما فرهنگ همیاری و مشارکت وجود داشت و توجه به فرهنگ بومی می‌تواند در تسهیل و بهبود زندگی مدرن نیز مؤثر باشد.

 

در ادامۀ برنامه، کوتاه‌نوشتی از زندگی‌نامه و آثار قلمی استاد نصرالله هومند به شرح زیر قرائت شد:

     

و در پایان این نشست تخصصی از 40 سال فعالیت پژوهشی و مقام علمی استاد هومند با اهدای تابلو خوشنویسی به خط استاد «خسرو شیرچی» و کتاب نفیس تفسیر کتاب‌الله ابوالفضل بن شهردویر دیلمی به قلم سید محمد عمادی حائری، تقدیر و تجلیل به عمل آمد.

  

 

 

 

حاضران در نشست تخصصی تقویم تبری و دیلمی با آوای خوش سرنازنان، دهل‌کوبان و نوروزخوانانی که در محوطۀ مجموعۀ فرهنگی تاریخی نیاوران، نوید آمدن سال 1527 تبری را سر داده بودند، از سالن خارج گشته و راهی کوشک احمدشاهی شدند تا در دومین بخش از برنامه‌های روز نخست، آیین گشایش نمایشگاه «تبرستان کهن» را برپا نمایند.

 

در این نمایشگاه که تا پایان هفتۀ نخست سال نو تبری (چهارشنبه هفتم مرداد ١٣٩٤) ادامه داشت، عکس‌ها و اسنادی قدیمی از پهنۀ تبرستان قدیم به نمایش گذاشته شد و در کنار آن نمادهایی از حوزۀ مردم‌شناسیِ حوزۀ تبرستان نیز به نمایش درآمد.

 

در این نمایشگاه بیش از چهل عکس و سند تاریخی که به کوشش و تلاش پژوهشگران و مورخان حوزۀ تبری گردآوری گردیده بود و همچنین دست‌افزارهای بومی زندگی اغلب مناطق تبرستان به نمایش درآمد.

           

در بخش سوم از برنامۀ روز نخست، آیین بومیِ جشن «فردینماشو» به ‌مناسبت آغاز سال یکهزار و پانسد(پانصد) و بیست هفت تبری، در حیاط مرکزی مجموعۀ نیاوران با باشندگی تعداد فراوانی از عموم علاقه‌مندان برگزار گردید. امیری‌خوانی، اجرای آیین نوروز‌خوانی، رقص شالی، اجرای رزم آیینی و پهلوانی، بومی‌خوانی حماسی و موسیقی بومی و پخش آش سنتی از مهم‌ترین بخش‌های  این جشن کهن بود.

 

در این مراسم ابتدا گروه تبری برادران و خواهران محمدی به همراه هم‌آوایان و گروه هنری رقص آیینی، بخش‌هایی از فرهنگ کار و موسیقی محلی را برای حاضران اجرا کردند. این مراسم که در فضای باز برگزار شده بود، با استقبال پرشکوه همشهریان غیر مازنی همراه شد.

سپس گروه «بل‌ و وا» (آتش و باد) که از بهشهر به تهران آمده بودند، قطعات مختلف از آهنگ‌ها و ترانه‌های بومی را اجرا کردند. بانوجان و لاره لاره از جملۀ این ترانه‌ها بودند که گاه با همخوانی حاضران اجرا می‌شد.

  

    

در ادامۀ برنامه، بانو «یاسمن اسدی»، هنرمند 8سالۀ بابلی، شعرها و ترانه‌های بومی ازجمله اشعاری از امیرپازواری را قرائت کرد.

    

در جشن فردینماشو  افزون‌بر گروه آیینی تبری به سرپرستی آقای جلال محمدی و اجرای موسییقی بومی گروه بل و وا به سرپرستی جناب آقای گرجی، گروه موسیقی سنتی به سرپرستی جناب آقای فرامرزی، گروه موسیقی مرکز فرهنگی پارپیرار به سرپرستی جناب آقای دیوسالار، گروه اجرای آیینی پارپیرار به سرپرستی جناب آقای خسرو علیزاده و گروه نوروزخوانی (سرنا و دهل) به سرپرستی جناب اقای لهراسبی نیز به اجرای برنامه‌های شاد برای حاضران پرداختند. پایان‌بخش این جشن، توزیع آش سنتی به مناسبت آغاز سال نو تبری در میان مهمانان بود.

***

در روز جمعه دوم مرداد 1394 و نخستین روز از سال 1527 تبری آیین پاسداشت فر و ادب تبرستان با نشست تخصصی «میراث فرهنگی- طبیعی تبرستان» از سسله‌نشست‌های تخصصی توسعۀ حوزۀ تبری ادامه یافت. همچنین اکران مستند سینمایی «فریاد سکوت» اسپهبدخورشید و رونمایی از کتاب سوادکوه میراث‌دار تبار کهن با باشندگی مهمانان و عموم علاقه‌مندان  از ساعت 16:30 تا 19:30 در محل سالن سینمای اختصاصی کاخ- موزۀ نیاوران برگزار شد.

      

در بخش نخستِ این نشست تخصصی، جناب پروفسور هرمیداس باوند گفتاری پیرامون تاریخ و فرهنگ تبرستان ایراد نمودند و پس از پخش نمآهنگ مازندران و اجرای تک‌نوازی «للِـه وا» توسط آقای محمدزاده، جناب اقای محمد عظیمی دربارۀ غارهای پیش از تاریخ، «هوتو و کمربند»، گزارشی را ارائه نمودند. پس از ارائه گزارش، آیین رونمایی از کتاب  سوادکوه میراث‌دار تبار کهن نوشتۀ احمد باوند سوادکوهی و مقدمۀ هرمیداس باوند سوادکوهی انجام شد و در پایان برنامه نیز فیلم مستند سینمایی «فریاد سکوت» اسپهبدخورشید، ساختۀ مجید امیدی‌راد به نمایش عموم درآمد و با استقبال باشندگان مواجه گردید. همچنین نقدی کوتاه پیرامون این مستند از سوی استاد اسماعیل براری کارگردان برجستۀ سینما انجام گرفت. در پایان برنامه نیز از همۀ اساتید و دست‌اندرکاران این برنامه و همچنین از جناب پروفسور هرمیداس باوند به‌پاس کوشش‌های علمی‌شان سپاس‌گزاری و ارج‌دانی گردید.

      

     

در پایان، نیاز به یادآوری است، آیین پاسداشت «فر و ادب تبرستان» به منظور گرامی‌داشت آیین‌ها و آداب بومی و ملی و با انگیزش «میراث مشترک اقوام» در راستای نیل به یکپارچگی ملی و اتحاد اقوام و همچنین آگاهی شهروندان با آداب و فرهنگ و گویش و موسیقی حوزۀ تبرستان به کوشش انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد حوزۀ تبرستان ازجمله بنیاد هم‌اندیشان تبری، انجمن جوانان سپید پارس، موسسۀ فرهنگی هنری پارپیرار، کانون توسعه پایدار امیرکلا (بنیاد امیرپازواری)، انجمن فرهنگی- هنری تلارپه (قائمشهری‌ها، سوادکوهی‌ها و جویباری‌های مقیم تهران)، انجمن سوادکوهی‌های مقیم تهران (سوادکوه‌شناسی) و با همراهی مجموعۀ فرهنگی تاریخی نیاوران، گروه همیاران پارپیرار، انجمن فریدونکناری‌های مهاجر، انجمن جویباری‌ها، شورای هماهنگی انجمن‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری کشور و استان مازندران، ادارات کل ورزش و جوانان و فرهنگ و ارشاد اسلامی مازندران و دیگر انجمن‌ها و دوست‌داران حوزۀ فرهنگ و تاریخ تبرستان در مجموعۀ فرهنگی تاریخی (کاخ موزه) نیاوران برگزار گردید.